Ομιλία της κ.Αγγελικής Γιαννακίδου Ιδρύτριας του ΕΜΘ στην εκδήλωση του Λυκείου των Ελληνίδων Σύρου στην Ερμούπολη με θέμα τον εκσυγχρονισμό της ενδυματολογικής παράδοσης που πραγματοποιηθηκέ το Σάββατο 26 Απριλίου στο Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας Ζησιμάτου.
Αγαπητές φίλες, σας ευχαριστώ για την πρόσκληση η οποία για μένα πέρα από τον τίτλο της δράσης αποτελεί παράλληλα μια πρόκληση, είναι σαν μια άσκηση ιστορικής μνήμης.
Η συμμετοχή μου αυτή γίνεται αφορμή για την επανασύνδεση με το νήμα της ιστορίας: να εντοπίσω τα αποτυπώματα της ιστορικής μνήμης της Σύρου, και να ανακαλύψω μέσα από ποιες συνθήκες δένονται με τις ιστορίες της Θράκης.
Σίγουρα τα υφάδια της κλωστοϋφαντουργίας στην Ερμούπολη του 1918 στην Ερμούπολη, μας συνδέουν αυτόματα με το πρωτοβιομηχανικό εργοστάσιο του Τζίβρε του 1909 στο Σουφλί. Την πόλη που κρατά ως σήμερα με το «ξετύλιγμα» της πολύτιμης κλωστής, τη συνέχεια μιας ιστορίας συνυφασμένης με αυτή των μεγάλων αστικών κέντρων της Θράκης που γνώρισαν οικονομική ανάπτυξη και πνευματική άνθηση από το 2 ο μισό του 19 ου αιώνα και ας ήταν η εποχή των εθνικών ανταγωνισμών και των εδαφικών διεκδικήσεων.
Σε αυτές τις ταραγμένες εποχές, όταν οι σύνοικοι πληθυσμοί στη Θράκη διεκδικούσαν ανεξαρτησία και ελευθερίες, η Καλλιρόη Παρρέν, το 1882, εργάστηκε ως διευθύντρια στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Αδριανούπολης. Η πόλη αυτή αποτελούσε το μεγαλύτερο μετά την Κωνσταντινούπολη κέντρο της Θράκης. Εκεί οι συζητήσεις για δικαιώματα, σύνορα ατομικά ή συλλογικά και ταυτότητες διαμόρφωναν απόψεις και στάσεις ζωής εκφράζονταν με την ίδρυση φιλεκπαιδευτικών συλλόγων και σωματεία, αντίστοιχων με το πρωτοπόρο σωματείο, το Λύκειο Ελληνίδων, που ίδρυσε στην Αθήνα η Παρρέν.
Το στοιχείο το οποίο είναι αναγνωρίσιμο μέσα σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες της Οθωμανοκρατίας και το οποίο λειτούργησε καταλυτικά στο να υπάρξει η οικονομική ευμάρεια και η πνευματική ανάταση, είναι η δημιουργικότητα. Αυτή που αναγνωρίζεται και στο χώρο του υφαντουργείου όπου φιλοξενείται η δράση όπως και στο ίδιο το θέμα,
Ιστορίες από την παράδοση ραμμένες στο παρόν. Άλλωστε η όποια σχέση με την παράδοση, επίκληση ή μετάβαση, είναι μια σχέση δημιουργική και ενεργητική υποχρεωτικά, μέσα από το παίρνω, αφομοιώνω και παραδίδω.
Παράδοση όμως σήμερα την εποχή της τεχνητής νοημοσύνης; Γιατί;
Για την αυταξία της παράδοσης; Για να αποκατασταθεί η συνέχεια ανάμεσα στο ιστορικό παρελθόν και στο παρόν;
Για την ενίσχυση της συλλογικής μνήμης, της κοινωνικής συνοχής, για μια επανατοποθέτηση της ελληνικής
ταυτότητας στον σύγχρονο κόσμο;
Αρχικά ναι, γιατί:
Προσφέρει μια αίσθηση ασφάλειας και σταθερότητας σε έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία.
Λειτουργεί ως «αντίσταση» στην ομογενοποίηση, -είναι βαθιά η ανάγκη του ανήκειν.
Είναι αυτό που γράφει ο Στάνφορντ «Δεν γίνεται αλλιώς, υπάρχει ένα νήμα που το ακολουθείς». Σήμερα την εποχή της ραγδαίας τεχνολογικής εξέλιξης, όπως όλα και η έννοια της παράδοσης επανασημασιοδοτείται.
Την εποχή της πληροφορίας στο ψηφιακό σύμπαν, η παράδοση απογυμνωμένη από το βίωμα, συνιστά ένα περιεχόμενο, ένα «δεδομένο» υλικό για μια δημιουργική επανερμηνεία, επανάχρηση, επεξεργασία και μετασχηματισμό σε avant garde. Είναι ένας τεράστιος πλούτος, ένα απόθεμα όπως καθιερώθηκε να λέγεται, το οποίο μέσα από το φιλτράρισμα της γνώσης, της ιστορίας και της ηθικής που κουβαλάει οδηγεί σε νέα προϊόντα συνδεδεμένα με τη σύγχρονη ζωή και όχι απλά τουριστικά ή δάνεια αισθητικά και μουσειακά.
Στο Εθνολογικό Μουσείο Θράκης πιστεύουμε, ότι η μνήμη είναι ζώσα και όχι μόνον μουσειακό είδος. Και ότι οφείλουμε να επιστρέψουμε ως αντίδωρο στην κοινωνία, τη μνήμη της οποίας διαχειριζόμαστε, την πίστη ότι το παλίμψηστο του πολιτισμού μας μπορεί να καταστεί μια δύναμη δημιουργική που θα παράγει με βάση το παρελθόν την μνήμη του μέλλοντος και ότι η ανάπτυξή μας σε όλα τα επίπεδα περνάει μέσα από το τρίπτυχο πολιτισμός- δημιουργία- οικονομία.
Το 2020, επιχείρησα τη χαρτογράφηση με βάση πολιτισμικά δεδομένα, της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας ανθρωπογεωγραφίας της Θράκης. Με οδηγό αυτήν την καταγραφή ιδρύσαμε το Δίκτυο Τεχνουργών Θράκης «ΡΙΖΑ», στρέφοντας τη ματιά μας προς την αθέατη πλευρά της ζωής, στην αρχή των πραγμάτων, στον πυρήνα. Και ποια είναι η πρώτη αρχή; Η ρίζα.
Σκοπός του εγχειρήματος ήταν και είναι η παραγωγή.
Στόχος η πολιτιστική και η οικονομική ενίσχυση των τεχνουργών που βρίσκονται κυρίως στους απομακρυσμένους οικισμούς της Θράκης ώστε, στο πλαίσιο της συμπερίληψης για το οποίο μιλάμε καθημερινά, να γίνουν ορατές οι αόρατες κοινωνικές ομάδες. Με ποιον τρόπο; Παράγοντας πολιτισμό που μεταφράζεται σε οικονομία.
Επιστρατεύοντας τον εκτοπισμένο κλάδο της χειροτεχνίας και με βάση τις δεξιοτεχνίες των ανθρώπων σχεδιάσαμε μια πρώτη σειρά από προϊόντα, που ανταποκρίνονται στην αισθητική και την χρηστική ανάγκη του σήμερα. Ανοίξαμε ένα διάλογο με τις κοινότητες ώστε η παράδοση να ζωντανεύει δημιουργικά.
Πείσαμε το Χουσεΐν να κάνει τα ξυλόγλυπτα και τον Αλή να ξανανάψει το αμόνι και να κάνει σφυρήλατα μαχαιροπήρουνα. Εκπαιδεύσαμε τις γυναίκες στη φυτική βαφή και τίς πείσαμε να μαζεύουν το ριζάρι και, αν είναι δυνατόν, να το καλλιεργούν οι ίδιες.
Σε μια Θράκη, που ήταν γνωστή από τον 17ο αιώνα για τους «αμπάδες» της μέχρι τη Καλκούτα και τα κόκκινα της Αντριανούς, περίφημα ως τη Λυών, είχαμε μόνο τρεις υφάντρες. Ο ρυθμός του χειροκίνητου αργαλειού είχε χαθεί. Έμεινε μόνο ο ήχος από τα βιομηχανικούς αργαλειούς στο Σουφλί, να κρατάνε αυτή τη περιοδικότητα του χρόνου από μερικά δευτερόλεπτα έως εκατομμύρια χρόνια.
Αυτό το ρυθμό της ζωής στη διαδοχή των εποχών, στον ήχο και τη σιωπή, αυτήν τη χρονομετρημένη συμμετρία στον κύκλο του χρόνου, την αυστηρά επαναλαμβανόμενη κίνηση και γεωμετρική τάξη στον αργαλειό, αυτήν την υπακοή στις σχεδιαστικές αρχές της συμμετρίας, την οργάνωση της ύλης και τη διάταξή της σε οριζόντιες ή κάθετες ζώνες και αυτήν τη απουσία του κενού ανάμεσα στα μοτίβα.
Ρυθμός και γεωμετρία σε όλα τα περίφημα υφαντά της Θράκης.
Προσπαθούμε να οργανώσουμε καλύτερα την κεντητική στη Θράκη με τις γυναίκες στον ορεινό όγκο της Ξάνθης και του Έβρου και να αναδείξουμε τη βυζαντινή παράδοση της κεντητικής που επιβιώνει μέχρι σήμερα, μέσα από προϊόντα που δημιουργούμε: διακοσμητικά ή χρηστικά είδη σπιτιού.
Τα θέματα που σχεδιάζουμε είναι πάντα νέες συνθέσεις μέσα από τον πλούτο της λαϊκής μας παράδοσης, όπως η νύφη που την φυλάνε παγώνια και μυθικά ζώα που εκπνέουν αντί για φωτιές άνθη και ρόδια, σύμβολα ευκαρπίας της γης και των ανθρώπων. Όλες τις σχεδιαστικές συνθέσεις τίς κεντάνε με εκπληκτική δεξιοτεχνία οι γυναίκες από το Μ. Δέρειο και τη Ρούσσα στο Νομό Έβρου με τη βυζαντινή βελονιά σε κουβέρτες, τραβέρσες και μαξιλάρια.
Σχεδιάζουμε επίσης πάνω σε τραβέρσες υφαντές – σαρακατσάνικες, σταυρούς και φεγγάρια, ίδια με αυτά που κεντούσαν οι γυναίκες στις ποδιές τους, τις «παναγούλες». Σύμβολα γονιμικά και συνάμα αποτροπαϊκά, μέρος ενός σύμπαντος προσωπικού, ενταγμένο στον αέναο κύκλο των εποχών.
Έχουμε εκπαιδεύσει γυναίκες στην παραγωγή διακοσμητικών αντικειμένων, όπως τσολιαδακια, αλλά και παραλλαγές πάνω στο θέμα «τάματα», όπως το μάτι που συναντάμε ως αποτροπαϊκό σύμβολο από την προϊστορία ως σήμερα ή το καράβι.
Επίσης δημιουργούμε δικά μας, εγχάρακτα μοτίβα.
Ρούχα, μαντώ η ζακέτες με θέματα παρμένα από τοιχογραφίες εκκλησιών η με λουλούδια όπως στα κεφαλοδέματα των γυναικών από τη Νέα Βύσσα ή τους Μεταξάδες. Η παραγωγή όλων των χειροποίητων ειδών εξασφαλίζει την ταυτότητα των προϊόντων ΡΙΖΑ, καθώς αυτή συνδέεται με την μοναδικότητα του δημιουργού και την ιδιαίτερη αναζήτηση του εν δυνάμει αγοραστή. Του καταναλωτή, ο οποίος μέσα σ έναν κόσμο με ατέλειωτες επιλογές, ψάχνει πίσω από την εικόνα των πραγμάτων, το περιβαλλοντικό αποτύπωμα, την ιστορία του τόπου και των ανθρώπων που τα δημιούργησαν.
Το Δίκτυο Τεχνουργών Θράκης «Ρίζα» είναι μια πρωτοβουλία που δημιουργήθηκε με σκοπό την αξιοποίηση της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς, ιδιαίτερα στις απομακρυσμένες κοινότητες που μειονεκτούν, με βάση τους άξονες:
Αναβίωση και ενίσχυση της παραδοσιακής χειροτεχνίας στη Θράκη, με την εκμάθηση αρχικά της υφαντικής και της φυτικής βαφής, για την παραγωγή προϊόντων με σύγχρονη χρηστικότητα.
Ενίσχυση της Γυναικείας Επιχειρηματικότητας, μέσω της ΚΟΙΝΣΕΠ «ΠΛΕΤΕΝΟ», με Χριστιανές και Μουσουλμάνες (όπου προωθείται η κοινωνική συνοχή και οικονομική ανεξαρτησία ως ένα καλό παράδειγμα κοινωνικής συμμετοχής) αλλά και μέσω του Συλλόγου των γυναικών του Σοφικού που οργανώθηκαν δια της
υφαντικής τέχνης. Μέσω του δικτύου ΡΙΖΑ ασκείται ένας κοινωνικός ακτιβισμός ώστε οι ωφελούμενες να αποκτήσουν αυτάρκεια, ανεξαρτησία, και αυτοεκτίμηση, ατομική και κοινωνική, μέσω της δημιουργικότητας και του μόχθου τους.
Παραγωγή καινοτόμων προϊόντων με τοπικό χαρακτήρα, όπως ύφανση με καλαμποκόφυλλα ή κατασκευή τσάντας. Οι τσάντες με βάση την ύφανση και την κεντητική γίνονται σε συνεργασία με τον σχεδιαστή Άγγελο Τσακίρη.
Συμβολή στη δημιουργία πολιτιστικών δομών, όπως τη δημιουργία ενός δικτύου αγροτικών μουσείων, αλλά και εκπαιδευτικών δομών, όπως σχολές υφαντικής, ενισχύοντας την πολιτιστική ταυτότητα και την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής.
Ναι, υπάρχουν μετρήσιμα αποτελέσματα που δεν άλλαξαν τα οικονομικά δεδομένα της Ελλάδας, όμως ενισχύουν την αυτοεκτίμηση, την οικιακή οικονομία, την πολιτιστική επιχειρηματικότητα, αλλάζουν την οπτική των ανθρώπων για τον τόπο τους και δημιουργούν την προοπτική να παραμείνουν σ αυτόν.
Η προσέγγισή του δικτύου ενσωματώνει την πολιτιστική αναβίωση, την κοινωνική ένταξη και συνοχή, την οικονομική ενδυνάμωση, τη βιωσιμότητα των κοινοτήτων. Για μας στα προτάγματα και τις αρχές του αγώνα για την επιβίωση μας, το δίκτυο ΡΙΖΑ είναι η απάντηση μας στην κλιματική, οικονομική, και δημογραφική κρίση.
Ωστόσο, η επιτυχία και η βιωσιμότητα του εγχειρήματος εξαρτώνται από τη συνεχή υποστήριξη, τόσο σε επίπεδο πολιτικής βούλησης όσο και χρηματοδότησης. Η ενσωμάτωση δε των προϊόντων του δικτύου σε ευρύτερες αγορές και η διατήρηση της ποιότητας και της αυθεντικότητας των τεχνικών αποτελούν προκλήσεις που απαιτούν στρατηγικό σχεδιασμό και συνεργασία με φορείς πολιτισμού, εκπαίδευσης και επιχειρηματικότητας.
Ναι, το «ΡΙΖΑ» είναι ένα μοντέλο που μπορεί να εφαρμοστεί και σε άλλες περιοχές με παρόμοια χαρακτηριστικά. Συνιστά ένα παράδειγμα για το πώς η παράδοση μπορεί να συνδυαστεί με την καινοτομία και αναδεικνύει τη σημασία της πολιτιστικής κληρονομιάς ως αναπτυξιακό μοχλό στο πλαίσιο της βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης και της αξιοποίησης της τοπικότητας.
