Άυλη πολιτιστική κληρονομιά στη Νοτιοδυτική Θράκη

Το πολιτισμικό τοπίο της Θράκης είναι ένα πολύμορφο ψηφιδωτό, η δημιουργία του οποίου συνδέεται με την πολιτισμική ιστορία του Βαλκανικού χώρου από την εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Β. Πούχνερ Λαϊκό θέατρο στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια, σελ 22 ). Διαμορφώθηκε, μέσα από συνθήκες, εθελούσιας ή μη συμβίωσης με ομάδες διαφορετικής εθνοτικής και πολιτισμικής προέλευσης (Οθωμανούς και Βούλγαρους, Αρμένιους και Εβραίους, Ρομά και Πομάκους)
Στη θράκη όλα μέχρι σήμερα, μιλούν και δημιουργούν ιστορίες με σύνθετες πολιτισμικές σημασίες. Καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτιστικής φυσιογνωμίας της περιοχής, η σχέση των ανθρώπων με τη γη της Θράκης και τον παραγωγικό της πλούτο, σχέσεις που καταγράφονται στα στοιχεία του αγροτικού πολιτισμού που υπάρχει παράλληλα με τον αστικό πολιτισμό. Αυτόν που δημιουργήθηκε σε όλα τα κέντρα της βόρειας και ανατολικής Θράκης με κέντρο το μεγαλύτερο από άποψη οικονομική, πληθυσμιακή και πολιτισμική την Κωνσταντινούπολη.
Στη διαμόρφωση της ανθρωπογεωγραφίας και της πολιτιστικής φυσιογνωμίας της νοτιοδυτικής Θράκης, συνέβαλαν καταλυτικά τα ιστορικά γεγονότα τα οποία έλαβαν χώρα στην περιοχή, εν όψει της άσκησης της νέας γεωστρατηγικής πολιτικής του 19ου και τη δημιουργία των εθνών κρατών, με αποτέλεσμα την τελική τριχοτόμηση του χώρου το 1923, με τη συνθήκη της Λωζάνης.
Το γεγονότα της εμπόλεμης συνθήκης που ζούσαν οι άνθρωποι, από τις αρχές του 19ου, προκαλούσαν τις εθελούσιες η μη πληθυσμιακές μετακινήσεις, μέχρι την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών, χριστιανών Ελλήνων και Βουλγάρων αλλά και μουσουλμάνων Τούρκων, Πομάκων και Ρομά. Το μεγαλύτερο τίμημα το πλήρωσαν οι Έλληνες. Το συλλογικό τραύμα, η καταστροφή της Σμύρνης, η εκκένωση της ανατολικής Θράκης και η προσφυγιά του 1922-23, καταμαρτυρείται σε όλες τις πτυχές του λαϊκού πολιτισμού.
Η γεωγραφική ενότητα του ευρύτερου ιστορικού χώρου της Θράκης και τα πολιτιστικά δίκτυα της περιοχής διασπάστηκαν.
Από τους σύνοικους πληθυσμούς της Θράκης, Οθωμανοί και Βούλγαροι μετακινήθηκαν και εγκαταστάθηκαν στα αντίστοιχα κράτη που διαμορφώθηκαν, Τουρκία και Βουλγαρία.
Στην Ελληνική Θράκη, Μικρασιάτες, Πόντιοι, Ανατολικορωμυλιώτες (βόρειο θρακιώτες) και Ανατολικοθρακιώτες, αρβανιτόφωνοι ή τουρκόφωνοι έλληνες (Γκαγκαούζοι ή Καππαδόκες) ήρθαν ως πρόσφυγες, εγκαταστάθηκαν και συγκατοίκησαν στους οικισμούς με τους ντόπιους ή δημιούργησαν νέους οικισμούς δίπλα σ’ αυτούς των Ρομά, των Πομακόφωνων ή των τουρκόφωνων.
Στη νοτιοδυτική Θράκη, στο 12% του ευρύτερου ιστορικού της χώρου, τα ιστορικά γεγονότα που ακολούθησαν, οδήγησαν σε βαθύτατους οικονομικούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς και σ’ αυτή τη μεγάλη κοινωνική ρωγμή, τη μετανάστευση, στη δεκαετία του ‘60 και αργότερα το 1980.
Το 1960, υπήρξε εποχή τομή ως προς την αποδιάρθρωση της κοινωνικής δομής και της ραγδαίας αλλαγής της “τεχνοοικονομικής βάσης του πολιτισμού μας’’ που μαζί με τις πολιτικές των ψυχροπολεμικών αντιθέσεων, σηματοδότησαν το τέλος του λαϊκού πολιτισμού ως σύστημα ζωής. Η πορεία της τοπικής παράδοσης άλλαξε οριστικά.
Η δεκαετία αυτή, υπήρξε ορόσημο και για τις ομάδες των πομακόφωνων, τουρκόφωνων και των Ρομά που κατοικούν στη Θράκη. Οι δύσκολες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες αλλά και οι πολιτικές της δεκαετίας του ‘60 τους οδήγησαν στα αστικά κέντρα της Ευρώπης ή της Ελλάδας, Αθήνα και Θήβα αλλά και της Θράκης, Ξάνθη και Κομοτηνή.
Στην εγγύτητα της συμβίωσης με την κυρίαρχη τουρκόφωνη μουσουλμανική μειονότητα κατατέθηκαν πολλά στοιχεία του πολιτιστικού τους πλούτου. Γλώσσα, έθιμα, μουσική και λατρευτικές παραδόσεις. Βασικά πολιτιστικά στοιχεία της ιδιαιτερότητας τους και της ταυτότητας τους εγκαταλείφθηκαν ή περιθωριοποιήθηκαν, με στόχο την ομογενοποίηση της μειονοτικής ταυτότητας.

Η εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση δεν μείωσε μόνο αριθμητικά τον πληθυσμό της περιοχής, στέρησε τον τόπο από άτομα φορείς της συλλογικής μνήμης, της πολιτικής και πολιτισμικής δράσης (Χτούρης). Η ιδιόμορφη δε σχέση των μεταναστών με τον τόπο τους διαμόρφωνε νέες νοοτροπίες, συμπεριφορές και εκφράσεις σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Η τοπική πολιτισμική ταυτότητα αποκτούσε μια άλλη διάσταση μέσα από τη σχέση των μεταναστών με τον τόπο τους και το νέο πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ζούσαν. Αυτή η νέα συνθήκη ζωής διαμόρφωνε νέες νοοτροπίες, συμπεριφορές και εκφράσεις σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Στον αγροτικό κόσμο, το νέο πρότυπο του αστικού πολιτισμού επέβαλε νέες πολιτιστικές αξίες, ξένες ως προς τις δικές τους. Τα στοιχεία που συγκροτούσαν τις ταυτότητες άλλαζαν και η νέα πραγματικότητα οδηγούσε στον επαναπροσδιορισμό των ταυτοτήτων.
Πρωτεύοντα ρόλο πλέον στη διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς σήμερα παίζουν οι πολυάριθμοι εθνοτοπικοί σύλλογοι στην ύπαρξη των οποίων αποτυπώνεται η πολιτισμική πολυμορφία της Θράκης.
Στη Ξάνθη, πρωτεύουσα του ομώνυμου νομού από το 1860, μετά την πυρκαγιά της Γενισέας, τον αρχικό οικιστικό πυρήνα της πόλης συνιστούν οι ντόπιοι αλλά και οι Σαμακοβίτες, οι Ηπειρώτες αλλά και Μακεδόνες που εγκαταστάθηκαν στο νέο διοικητικό οικονομικό και εμπορικό κέντρο της περιοχής που εξελισσόταν χάρις στην παραγωγή και την εμπορία του καπνού. Η Ξάνθη όπως και όλη η περιοχή από το 1910 (εποχή των εθνικών ανταγωνισμών για την ίδρυση των εθνικών κρατων), βρέθηκε στη δίνη των πολεμικών γεγονότων, με συνέπεια τον οικονομικό και τον κοινωνικό μαρασμό μέχρι το 1920.
Μετά την Μικρασιατική καταστροφή και τη Συνθήκη της Λωζάνης, η παρουσία Ελλήνων προσφύγων από Αν. Θράκη, Μικρά Ασία και το Πόντο, αλλά και των Αρμενίων και των Εβραίων μαζί με τους μουσουλμάνους που εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή των πληθυσμών, μαζί με Κύπριους και τους Κρήτες, θα συνεχίσουν μέσα από τη συνοίκηση τους να σηματοδοτούν τη πολιτισμική ταυτότητα μιας ανθρωπογεωγραφίας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας.
Αυτές οι διάφορες πολιτισμικές πραγματικότητες, με τις διάφορες εκφράσεις και τα δρώμενα, θα κάνουν αναγνωρίσιμη τη Ξάνθη μέσα από δύο μεγάλες φεστιβαλικές εκδηλώσεις, το Καρναβάλι την εποχή των Απόκρεω που ξεκίνησαν το 1966 και τις γιορτές της παλιάς πόλης το Φθινόπωρο, σ’ ένα χώρο όπου η «αισθητική αντίληψη» των κατοικιών του 19ου αιώνα είναι συνυφασμένη με την ιστορία και την ταυτότητα της Ξάνθης.
Στο νομό Ροδόπης η συμβίωση χριστιανών και μουσουλμάνων παρά τις όποιες δυσχερής πολλές φορές συνθήκες, κατασκευασμένα ή μη ιδεολογήματα, αποτελεί παράδειγμα συμβίωσης διαχρονικά. Δύο πολύ μεγάλα δόγματα συμβιώνουν, χωρίς να δημιουργούνται κοινωνικές ρωγμές ώστε να παρεισφρήσει ο όποιος φονταμενταλισμός και να επιτραπεί η ριζοστικοποίηση του Ισλάμ. Ντόπιοι και πρόσφυγες Έλληνες Θρακιώτες από βόρεια ή αν. Θράκη, Μικρασιάτες και Πόντιοι, Αρμένιοι και τουρκόφωνοι, Ρομά και πομακόφωνοι συνιστούν μια πολιτισμική πολυμορφία, όπου οι διάφορες πολιτισμικές πραγματικότητες προσπαθούν να αξιοποιηθούν για το κοινό καλό.
Στο νομό Έβρου, ντόπιοι και Σαρακατσαναίοι, Ανδριανουπολίτες και Καραγατσιανοί, Αινίτες και Γκαγκαούζοι, Αρβανιτόφωνοι, Πομακόφωνοι, Ρομά και νησιώτες, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, καθιστούν τον Έβρο στην κυριολεξία ένα υπαίθριο ανθρωπολογικό μουσείο, ενταγμένο σε ένα αγροτικό τοπίο ύψιστης οικολογικής και αισθητικής αξίας.
Στον ομώνυμο του ποταμού Έβρου νομό, με το τεράστιο συμβολικό βάρος, οι εθνοτοπικοί σύλλογοι, διπλάσιοι σε αριθμό από αυτούς της Ξάνθης και Ροδόπης, δεν εκφράζουν μόνο το πληθυσμιακό μωσαϊκό του νομού αλλά και την μεγάλη ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού των ανθρώπων που ζουν δίπλα στο χαρτογραφημένο σύνορο. Στη συνοριακή γραμμή, τη γεωγραφική έκφραση της εθνικής κυριαρχίας που επηρεάζει τις ταυτότητες των ανθρώπων, οι οποίες διαμορφώνονται και κατασκευάζονται σύμφωνα με τις εκάστοτε κοινωνικοπολιτικές και ιστορικές συνθήκες οι οποίες συχνά επαναφέρουν στο προσκήνιο το ζήτημα του ‘’Άλλου’’ του ξένου, που προκαλεί φόβο.