Δρώμενα

στη Θράκη

Άυλη πολιτιστική κληρονομιά στη Νοτιοδυτική Θράκη

Η καταγραφή αφορά δρώμενα και επιτελέσεις, αναβιώσεις, εθιμικές πρακτικές και λατρευτικές τελετουργίες της λαϊκής λατρείας που συμβιώνουν με τη επίσημη λατρευτική ζωή στον κύκλο του χρόνου.
Για την καταγραφή του υλικού που παραδίδεται, αρχικά έγινε:
Καταγραφή όλων των οικισμών στους τρεις νομούς με την πληθυσμιακή τους σύσταση, ώστε, να έχουμε την εικόνα και την πληροφόρηση για τις ομάδες διαφορετικής πολιτισμικής προέλευσης όπως:Πομακόφωνοικαι Τουρκόφωνοι Μουσουλμάνοι, Αλεβήτες ή Σουνίτες, Ρωμά, Αρμένιοι, Ελληνοπόντιοι που εγκαταστάθηκαν από την δεκαετία του 90, Έλληνες Χριστιανοί, ντόπιοι η πρόσφυγες, από Μ.Ασία, Πόντο , Καππαδοκία,Βορεια Θράκη και Ανατολική,οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην Ελληνική Θράκη μετά τη συνθήκη της Λωζάνης το 1923.
Εντοπίστηκαν οι εθνοτοπικοί σύλλογοι, οι οποίοι αποτελούν το μόνο ζωντανό πυρήνα των οικισμών της εγκαταλελειμμένης αγροτικής υπαίθρου.

Το υλικό προέκυψε από την συνεργασία της Αγγελικής Γιαννακίδου Ιδρύτριας του Ε.Μ.Θ. ,της Μακρίνας Τσαγιανίδου απόφοιτος του Ιστορίας Εθνολογίας του Δ.Π.Θ., με τους κατά τόπους εθνοτοπικούς συλλόγους, αλλά και τους, Δημήτριο Σπανό απόφοιτο του τμήματος Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής και τον Ιωάννη Μυλωνέλη Υπ. Δ. Α.Π.Θ.

Η υλοποίηση του Ευρετήριου Αύλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Θράκης πραγματοποιήθηκε με την χρηματοδόση του Υπουργείου Πολιτισμού για δράσεις για τη μελέτη, διαφύλαξη και ανάδειξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Δρώμενα και εθιμικές εκδηλώσεις στην Ελληνική Θράκη

Το πολιτισμικό τοπίο της Θράκης είναι ένα πολύμορφο ψηφιδωτό, η δημιουργία του οποίου συνδέεται με την πολιτισμική ιστορία του Βαλκανικού χώρου από την εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Β. Πούχνερ Λαϊκό θέατρο στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια, σελ 22 ). Διαμορφώθηκε, μέσα από συνθήκες, εθελούσιας ή μη συμβίωσης με ομάδες διαφορετικής εθνοτικής και πολιτισμικής προέλευσης (Οθωμανούς και Βούλγαρους, Αρμένιους και Εβραίους, Ρομά και Πομάκους)
Στη θράκη όλα μέχρι σήμερα, μιλούν και δημιουργούν ιστορίες με σύνθετες πολιτισμικές σημασίες. Καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτιστικής φυσιογνωμίας της περιοχής, η σχέση των ανθρώπων με τη γη της Θράκης και τον παραγωγικό της πλούτο, σχέσεις που καταγράφονται στα στοιχεία του αγροτικού πολιτισμού που υπάρχει παράλληλα με τον αστικό πολιτισμό. Αυτόν που δημιουργήθηκε σε όλα τα κέντρα της βόρειας και ανατολικής Θράκης με κέντρο το μεγαλύτερο από άποψη οικονομική, πληθυσμιακή και πολιτισμική την Κωνσταντινούπολη.
Στη διαμόρφωση της ανθρωπογεωγραφίας και της πολιτιστικής φυσιογνωμίας της νοτιοδυτικής Θράκης, συνέβαλαν καταλυτικά τα ιστορικά γεγονότα τα οποία έλαβαν χώρα στην περιοχή, εν όψει της άσκησης της νέας γεωστρατηγικής πολιτικής του 19ου και τη δημιουργία των εθνών κρατών, με αποτέλεσμα την τελική τριχοτόμηση του χώρου το 1923, με τη συνθήκη της Λωζάνης.
Το γεγονότα της εμπόλεμης συνθήκης που ζούσαν οι άνθρωποι, από τις αρχές του 19ου, προκαλούσαν τις εθελούσιες η μη πληθυσμιακές μετακινήσεις, μέχρι την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών, χριστιανών Ελλήνων και Βουλγάρων αλλά και μουσουλμάνων Τούρκων, Πομάκων και Ρομά. Το μεγαλύτερο τίμημα το πλήρωσαν οι Έλληνες. Το συλλογικό τραύμα, η καταστροφή της Σμύρνης, η εκκένωση της ανατολικής Θράκης και η προσφυγιά του 1922-23, καταμαρτυρείται σε όλες τις πτυχές του λαϊκού πολιτισμού.
Η γεωγραφική ενότητα του ευρύτερου ιστορικού χώρου της Θράκης και τα πολιτιστικά δίκτυα της περιοχής διασπάστηκαν.
Από τους σύνοικους πληθυσμούς της Θράκης, Οθωμανοί και Βούλγαροι μετακινήθηκαν και εγκαταστάθηκαν στα αντίστοιχα κράτη που διαμορφώθηκαν, Τουρκία και Βουλγαρία.
Στην Ελληνική Θράκη, Μικρασιάτες, Πόντιοι, Ανατολικορωμυλιώτες (βόρειο θρακιώτες) και Ανατολικοθρακιώτες, αρβανιτόφωνοι ή τουρκόφωνοι έλληνες (Γκαγκαούζοι ή Καππαδόκες) ήρθαν ως πρόσφυγες, εγκαταστάθηκαν και συγκατοίκησαν στους οικισμούς με τους ντόπιους ή δημιούργησαν νέους οικισμούς δίπλα σ’ αυτούς των Ρομά, των Πομακόφωνων ή των τουρκόφωνων.
Στη νοτιοδυτική Θράκη, στο 12% του ευρύτερου ιστορικού της χώρου, τα ιστορικά γεγονότα που ακολούθησαν, οδήγησαν σε βαθύτατους οικονομικούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς και σ’ αυτή τη μεγάλη κοινωνική ρωγμή, τη μετανάστευση, στη δεκαετία του ‘60 και αργότερα το 1980.
Το 1960, υπήρξε εποχή τομή ως προς την αποδιάρθρωση της κοινωνικής δομής και της ραγδαίας αλλαγής της “τεχνοοικονομικής βάσης του πολιτισμού μας’’ που μαζί με τις πολιτικές των ψυχροπολεμικών αντιθέσεων, σηματοδότησαν το τέλος του λαϊκού πολιτισμού ως σύστημα ζωής. Η πορεία της τοπικής παράδοσης άλλαξε οριστικά.
Η δεκαετία αυτή, υπήρξε ορόσημο και για τις ομάδες των πομακόφωνων, τουρκόφωνων και των Ρομά που κατοικούν στη Θράκη. Οι δύσκολες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες αλλά και οι πολιτικές της δεκαετίας του ‘60 τους οδήγησαν στα αστικά κέντρα της Ευρώπης ή της Ελλάδας, Αθήνα και Θήβα αλλά και της Θράκης, Ξάνθη και Κομοτηνή.
Στην εγγύτητα της συμβίωσης με την κυρίαρχη τουρκόφωνη μουσουλμανική μειονότητα κατατέθηκαν πολλά στοιχεία του πολιτιστικού τους πλούτου. Γλώσσα, έθιμα, μουσική και λατρευτικές παραδόσεις. Βασικά πολιτιστικά στοιχεία της ιδιαιτερότητας τους και της ταυτότητας τους εγκαταλείφθηκαν ή περιθωριοποιήθηκαν, με στόχο την ομογενοποίηση της μειονοτικής ταυτότητας.

Η εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση δεν μείωσε μόνο αριθμητικά τον πληθυσμό της περιοχής, στέρησε τον τόπο από άτομα φορείς της συλλογικής μνήμης, της πολιτικής και πολιτισμικής δράσης (Χτούρης). Η ιδιόμορφη δε σχέση των μεταναστών με τον τόπο τους διαμόρφωνε νέες νοοτροπίες, συμπεριφορές και εκφράσεις σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Η τοπική πολιτισμική ταυτότητα αποκτούσε μια άλλη διάσταση μέσα από τη σχέση των μεταναστών με τον τόπο τους και το νέο πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ζούσαν. Αυτή η νέα συνθήκη ζωής διαμόρφωνε νέες νοοτροπίες, συμπεριφορές και εκφράσεις σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Στον αγροτικό κόσμο, το νέο πρότυπο του αστικού πολιτισμού επέβαλε νέες πολιτιστικές αξίες, ξένες ως προς τις δικές τους. Τα στοιχεία που συγκροτούσαν τις ταυτότητες άλλαζαν και η νέα πραγματικότητα οδηγούσε στον επαναπροσδιορισμό των ταυτοτήτων.
Πρωτεύοντα ρόλο πλέον στη διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς σήμερα παίζουν οι πολυάριθμοι εθνοτοπικοί σύλλογοι στην ύπαρξη των οποίων αποτυπώνεται η πολιτισμική πολυμορφία της Θράκης.
Στη Ξάνθη, πρωτεύουσα του ομώνυμου νομού από το 1860, μετά την πυρκαγιά της Γενισέας, τον αρχικό οικιστικό πυρήνα της πόλης συνιστούν οι ντόπιοι αλλά και οι Σαμακοβίτες, οι Ηπειρώτες αλλά και Μακεδόνες που εγκαταστάθηκαν στο νέο διοικητικό οικονομικό και εμπορικό κέντρο της περιοχής που εξελισσόταν χάρις στην παραγωγή και την εμπορία του καπνού. Η Ξάνθη όπως και όλη η περιοχή από το 1910 (εποχή των εθνικών ανταγωνισμών για την ίδρυση των εθνικών κρατων), βρέθηκε στη δίνη των πολεμικών γεγονότων, με συνέπεια τον οικονομικό και τον κοινωνικό μαρασμό μέχρι το 1920.
Μετά την Μικρασιατική καταστροφή και τη Συνθήκη της Λωζάνης, η παρουσία Ελλήνων προσφύγων από Αν. Θράκη, Μικρά Ασία και το Πόντο, αλλά και των Αρμενίων και των Εβραίων μαζί με τους μουσουλμάνους που εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή των πληθυσμών, μαζί με Κύπριους και τους Κρήτες, θα συνεχίσουν μέσα από τη συνοίκηση τους να σηματοδοτούν τη πολιτισμική ταυτότητα μιας ανθρωπογεωγραφίας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας.
Αυτές οι διάφορες πολιτισμικές πραγματικότητες, με τις διάφορες εκφράσεις και τα δρώμενα, θα κάνουν αναγνωρίσιμη τη Ξάνθη μέσα από δύο μεγάλες φεστιβαλικές εκδηλώσεις, το Καρναβάλι την εποχή των Απόκρεω που ξεκίνησαν το 1966 και τις γιορτές της παλιάς πόλης το Φθινόπωρο, σ’ ένα χώρο όπου η «αισθητική αντίληψη» των κατοικιών του 19ου αιώνα είναι συνυφασμένη με την ιστορία και την ταυτότητα της Ξάνθης.
Στο νομό Ροδόπης η συμβίωση χριστιανών και μουσουλμάνων παρά τις όποιες δυσχερής πολλές φορές συνθήκες, κατασκευασμένα ή μη ιδεολογήματα, αποτελεί παράδειγμα συμβίωσης διαχρονικά. Δύο πολύ μεγάλα δόγματα συμβιώνουν, χωρίς να δημιουργούνται κοινωνικές ρωγμές ώστε να παρεισφρήσει ο όποιος φονταμενταλισμός και να επιτραπεί η ριζοστικοποίηση του Ισλάμ. Ντόπιοι και πρόσφυγες Έλληνες Θρακιώτες από βόρεια ή αν. Θράκη, Μικρασιάτες και Πόντιοι, Αρμένιοι και τουρκόφωνοι, Ρομά και πομακόφωνοι συνιστούν μια πολιτισμική πολυμορφία, όπου οι διάφορες πολιτισμικές πραγματικότητες προσπαθούν να αξιοποιηθούν για το κοινό καλό.
Στο νομό Έβρου, ντόπιοι και Σαρακατσαναίοι, Ανδριανουπολίτες και Καραγατσιανοί, Αινίτες και Γκαγκαούζοι, Αρβανιτόφωνοι, Πομακόφωνοι, Ρομά και νησιώτες, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, καθιστούν τον Έβρο στην κυριολεξία ένα υπαίθριο ανθρωπολογικό μουσείο, ενταγμένο σε ένα αγροτικό τοπίο ύψιστης οικολογικής και αισθητικής αξίας.
Στον ομώνυμο του ποταμού Έβρου νομό, με το τεράστιο συμβολικό βάρος, οι εθνοτοπικοί σύλλογοι, διπλάσιοι σε αριθμό από αυτούς της Ξάνθης και Ροδόπης, δεν εκφράζουν μόνο το πληθυσμιακό μωσαϊκό του νομού αλλά και την μεγάλη ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού των ανθρώπων που ζουν δίπλα στο χαρτογραφημένο σύνορο. Στη συνοριακή γραμμή, τη γεωγραφική έκφραση της εθνικής κυριαρχίας που επηρεάζει τις ταυτότητες των ανθρώπων, οι οποίες διαμορφώνονται και κατασκευάζονται σύμφωνα με τις εκάστοτε κοινωνικοπολιτικές και ιστορικές συνθήκες οι οποίες συχνά επαναφέρουν στο προσκήνιο το ζήτημα του ‘’Άλλου’’ του ξένου, που προκαλεί φόβο.

Πολιτιστικό απόθεμα

Στο πολιτιστικό απόθεμα της νοτιοδυτικής Θράκης ανακαλύπτεις τις ιστορικές περιπέτειες της περιοχής με τις πολλαπλές διασυνδέσεις και τις πολιτισμικές ανταλλαγές, τα εμπορικά, κοινωνικά και οικογενειακά δίκτυα του υλικού και άυλου πολιτισμού, αναγνωρίζεις στοιχεία συλλογικής εμπειρίας και ιστορικής μνήμης, τη κοινωνική δομή και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πολιτιστικής φυσιογνωμίας των κοινοτήτων. Προφορικές παραδόσεις, μουσική, χοροί και έθιμα, παραδοσιακές πρακτικές και τεχνογνωσία, διατροφικές συνήθειες και λαϊκά δρώμενα, ένας πλούτος που δημιουργήθηκε συνειδητά ή ασυνείδητα από αρχαιοτάτων χρόνων και επιβίωσε μέχρι σήμερα γιατί ανταποκρίνονται στην ανάγκη των ανθρώπων για επιβίωση και αυτή του ανήκειν.
Είναι αδύνατον να καταγραφεί και να καταλογραφηθεί στο σύνολό του.
Είναι όμως εφικτό να καταγραφούν και να ταξινομηθούν λατρευτικές τελετουργίες και δρώμενα που διέπουν τις όψεις της κοινωνικής μας ζωής με βάσει τον ετήσιο εορτολογικό κύκλο.
Αναφερόμαστε σε έθιμα που έχουν επιβιώσει στις κοινότητες της Ελληνικής Θράκης ή τελούνται ως αναβιώσεις από τους κατα τόπους πολιτιστικούς συλλόγους, οι οποίοι προέρχονται από τις κοινότητες των ορθοδόξων χριστιανών της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας, των καθολικών αλλά και των μουσουλμάνων είτε αυτοί είναι σουνίτες, μπεκτασί ή αλεβίτες.
Και είναι γεγονός ότι στην ελληνική Θράκη, από τις τελευταίες ίσως περιοχές που προσχώρησαν στις διαδικασίες του εκσυγχρονισμού, το αγροκτηνοτροφικό της παρόν, συντήρησε πλήθος από αγροτικές τελετουργίες.
Μεταλλαγμένες ή φολκλοροποιημένες, καμουφλαρισμένες ή ακρωτηριασμένες, κρατούν στον πυρήνα τους τη συμβολική σκέψη μιας αρχέγονης κοσμοαντίληψης, τα μηνύματα μιας άλλης τάξης πραγμάτων, μιας άλλης ζωής ενός αγροτοποιμενικού κόσμου που ζούσε με την αγωνία του αέναου κύκλου της δημιουργίας, της γέννησης, του θανάτου και της ανάστασης, της σποράς και της καρποφορίας.

Ένας λατρευτικός κύκλος από τελετουργίες και δρώμενα με φανερή παγανιστική αγροτική προέλευση, στα οποία ο λόγος, η κίνηση, ο οργιαστικός ρυθμός με τους ήχους των κουδουνιών γινόταν επίκληση και ευχαριστία για να παρακινήσουν τις δυνάμεις της γονιμότητας στα επίφοβα γυρίσματα του χρόνου, από τη σπορά ως τη συγκομιδή του καρπού.
Ζωόμορφες μεταμφιέσεις, καλόγεροι και αναστενάρια, έθιμα με πολλές αναγωγές και καταβολές συμπλέκονται και τελούνται μέχρι σήμερα με πολλές επείσακτες σύγχρονες συνήθειες. Κουρμπάνια και πανηγύρια στο όνομα “μπαμπάδων ” ή αγίων προστάτες, της φύσης και της ανθρώπινης ζωής. Τελούνται μέχρι σήμερα από τους Θρακιώτες, καθώς η απαράβατη τέλεση τους προσδίδει το αίσθημα της ασφάλειας και της συλλογικότητας. Χοροί και τραγούδια, εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται ως κώδικας επικοινωνίας, μετάγγισης της συλλογικής γνώσης και διαχείρισης της συλλογικής ταυτότητας, μέσα στην εξελικτική ρευστότητα μιας πραγματικότητας που αλλάζει. Την πραγματικότητα αυτή τη διαμορφώνουν το φυσικό και το πολιτισμικό περιβάλλον, οι ανάγκες και οι πρακτικές της κάθε κοινωνίας που αποφασίζει να εγκαταλείψει ή να συνεχίσει να τηρεί τα λατρευτικά έθιμα ή τα δρώμενα (<δρω = πράττω, δράση, δράμα) που τελούνται στον κύκλο του χρόνου.


Γεγονός είναι ότι τα ίδια τα έθιμα γίνονται δίκτυα επικοινωνίας ανάμεσα στα άτομα, τους φορείς και τις κοινότητες, ενισχύεται η κοινωνική συνοχή και η οικονομική δυνατότητα των φορέων να αναπτύξουν την πολιτιστική τους δημιουργικότητα,
αναδεικνύοντας έτσι τις κοινωνικές και οικονομικές προεκτάσεις των εθίμων.

Ο χρόνος στον αγροτοποιμενικό κόσμο

Ο χρόνος στις παραδοσιακές κοινωνίες, δεν είναι μια πορεία ως ευθεία γραμμή, είναι η εμπειρία των ανθρώπων, η δουλειά τους και το περιεχόμενο αυτής, που είναι η τροφή: όταν λένε ‘είχαμε καλή χρονιά φέτος, σημαίνει πως είχαν καλή σοδειά» αναφέρει A. Κυριακίδου- Νέστορος.
Η αγωνία του αγροτικού κόσμου για την καλή χρονιά στις κρίσιμες καμπές του χρόνου για την παραγωγή της γης, εκφράστηκε μέσα από τελετουργικές πρακτικές και δρώμενα με κυρίαρχη θέση στην αγροτικές κοινωνίες, που έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα κρατώντας τον αρχικό μαγικό- θρησκευτικό τους πυρήνα.
Έθιμα και δρώμενα πίσω από τα οποία κρύβονται αρχέγονες δοξασίες και δεισιδαιμονίες, όμως βαθιά ριζωμένα στη συλλογική μνήμη, αφού η απαράβατη τέλεση τους αφορά την ίδια τη συνέχιση της ζωής, συναντιούνται με τις Δεσποτικές και τις Θεομητορικές γιορτές στις επίσημες λατρευτικές τελετουργίες της εκκλησίας, σηματοδοτώντας τους αντίστοιχους σταθμούς του παραγωγικού κύκλου, από τη σπορά ως τη συγκομιδή του καρπού.

Φθινοπωρινή ισημερία 22-23 Σεπτεμβρίου

Στη Φθινοπωρινή ισημερία 22-23 του Σεπτέμβρη, τότε που άρχιζε ο παραγωγικός και ημερολογιακός κύκλος του αγροτικού κόσμου, η γέννηση της Θεοτόκου. Το ορόσημο για το τέλος της σποράς, ο Οκτώβρης. Ο μήνας όπου τα τσελιγκάτα κατέβαιναν στα χειμαδιά, ως την ανοιξιάτικη γιορτή του καβαλάρη Αη Γεωργίου. Ήταν η εποχή που έληγαν οι συμφωνίες των βοσκών και των εποχιακών εργατών και συνάπτονταν οι νέες.
«Επίσημη» και «λαϊκή» θρησκεία, καταστάσεις σύμβιες και παράλληλες, που συχνά επικαλύπτονται και εφάπτονται» όπως αναφέρει ο κ. Μ. Γ. Βαρβούνης (Η έννοια της θρησκευτικής Λαογραφίας, Τα Ήθη και τα Έθιμα).
Στον ετήσιο κύκλο της καθημερινότητας μας, η παράδοση συναντά τη θρησκεία στα πανηγύρια και τις γιορτές, με δρώμενα και εθιμικές εκδηλώσεις, σταθμοί στους οποίους ενισχύονται οι κοινωνικοί μας δεσμοί και η μεγάλη μας αυτή ανάγκη του «ανήκειν».

Εαρινή ισημερία 20-21 Μαρτίου

Στην εαρινή ισημερία 20-21 Μαρτίου, με τα Χελιδονίσματα και τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου στις 25 του μήνα, γιορτάζουμε το προπομπό της άνοιξης. Είναι το μεσοδιάστημα, από την εποχή που απελευθερώνονται οι δυνάμεις της γονιμότητας μέχρι την κορύφωση της αναγέννησης, που επιτελείται την άνοιξη με την γιορτή του Πάσχα. Από το Πισάχ των Αιγυπτίων στο Πάσχα των Εβραίων και στην Ανάσταση με τις Λαζαρίνες και τη Βάγια, «δρώμενα που φανερώνουν την άμεση σύνδεση του εορτολογίου της άνοιξης με την γονιμότητα της φύσης και την οργιαστική βλάστηση της εποχής».

Θερινή τροπή του ήλιου, 20-22 Ιουνίου

Στη θερινή τροπή του ήλιου, 20-22 Ιουνίου, το Γενέσιον του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστού, Προφήτου και Προδρόμου, που βρίσκεται απέναντι ακριβώς από το χειμερινό ηλιοτρόπιο που γιορτάζεται η γέννηση του Ήλιου, της Δικαιοσύνης.
Για το λαό είναι γνωστή ως η μέρα του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα με τις διάφορες εθιμικές πρακτικές που μας παραπέμπουν σε αρχέγονες διαβατήριες τελετές.
Εξαγνιστικές και καθαρτήριες φωτιές, που τις πηδάνε λέγοντας ευχές για την υγεία, μαντείες και αμίλητο νερό στο κρίσιμο πέρασμα του χρόνου, επιβιώνουν μέσα από διάφορες τελετουργικές πρακτικές για να εκβιαστεί η καλή τύχη και ευζωία γι’ αυτό μαζεύουν και χορεύουν με θεραπευτικά και αρωματικά βότανα.
Στο τέλος του παραγωγικού κύκλου της Μάνας-γης, στις 6 Αυγούστου της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, οι γυναίκες μέχρι σήμερα συνηθίζουν να πηγαίνουν στις εκκλησίες τις “απαρχές” των καρπών ως προσφορά για ευλογία.
Και στο μεταίχμιο των δύο εποχών που “έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας νεκρικής και ταυτόχρονα αναγεννητικής γιορτής” όπως λέει η Ελένη Ψυχογιού, ο Δεκαπενταύγουστος, η κορυφαία Θεομητορική Εορτή, η Κοίμηση της Παναγιάς.

Φθινόπωρο

Γιορτές Παλιάς Πόλης

Γιορτές Παλιάς Πόλης

Τύπος: Κινητή Εποχή: Φθινόπωρο Μήνας: Σεπτέμβριος Ημερομηνία: Σεπτέμβριος Τόπος: Ξάνθη Ν.Ξάνθης Φορέας:  

Σοφίας, Αγάπης, Πίστης, Ελπίδας

Σοφίας, Αγάπης, Πίστης, Ελπίδας

Εορτάζεται το παρεκκλήσι εντός των λουτρών (Σοφίας, Πίστης, Αγάπης και Ελπίδας) και στην συνέχεια ο Σύλλογος πραγματοποιεί γλέντι με παραδοσιακές πίτες στον οικισμό της Ποταμιάς. Τύπος: Ακίνητη Εποχή: Φθινόπωρο Μήνας:… Συνεχίστε να διαβάζετε Σοφίας, Αγάπης, Πίστης, Ελπίδας

Γιορτές τσίπουρου

Γιορτές τσίπουρου

Τύπος: Κινητή Εποχή: Φθινόπωρο Μήνας: Οκτώβριος Ημερομηνία: Τόπος: Άβδηρα – Σταυροχώρι – Λευκόπετρα – Νέα Κεσσάνη Ν.Ξάνθης Φορέας:  

Καμήλα ή Τζαμάλα

Καμήλα ή Τζαμάλα

“Τον καιρό που ξεκινά η καλλιέργεια της γης και χρειάζονται οι βροχές τελείται το έθιμο της Καμήλας ή Τζαμάλα (από το αραβικό τζαμάλ που σημαίνει καμήλα). Ένα έθιμο με τα… Συνεχίστε να διαβάζετε Καμήλα ή Τζαμάλα

Αρρωστούδα ή κουρμπανούδι

Αρρωστούδα ή κουρμπανούδι

Το τελευταίο Σάββατο πριν τη γιορτή του Αγίου Δημητρίου στην τοποθεσία «Πιαδούδι» της Γρατινής τελείται με την συνδρομή του συλλόγου γυναικών το έθιμο «Αρρωστούδα» ή «κουρμπανούδι» για να διώξουν αρρώστιες… Συνεχίστε να διαβάζετε Αρρωστούδα ή κουρμπανούδι

Χειμώνας

Διανομή Βαρβάρας Ξάνθης

Διανομή Βαρβάρας Ξάνθης

Διανομή “Βαρβάρας” οργανώνεται από το Σύλλογο Εβριτών στην Ξάνθη και προσφέρεται στα μέλη του συλλόγου, και στις γειτονιές. Τύπος: Ακίνητη Εποχή: Χειμώνας Μήνας: Δεκέμβριος Ημερομηνία: 3-4 Δεκεμβρίου Τόπος: Ξάνθη Ν.Ξάνθης… Συνεχίστε να διαβάζετε Διανομή Βαρβάρας Ξάνθης

Διανομή Βαρβάρας Ορεστιάδας

Διανομή Βαρβάρας Ορεστιάδας

Η διανομή της πολύσπορης σούπας «Βαρβάρα» γίνεται στην Ορεστιάδα στο εξωκλήσι της Αγίας Βαρβάρας μετά τον εκκλησιασμό. Παρασκευή και διανομή επίσης της Βαρβάρας γίνεται στις πόλεις έδρες της Θρακικής Εστίας… Συνεχίστε να διαβάζετε Διανομή Βαρβάρας Ορεστιάδας

Πανηγυρική Λειτουργία Αγίου Νικολάου

Πανηγυρική Λειτουργία Αγίου Νικολάου

Στη μνήμη του Αγίου, της στεριάς και του πελάγους, πλήθος κόσμου συρρέι στο γραφικό και πλωτό μοναστήρι του Αγίου Νικολάου στο Πόρτο Λάγος. Στο «πλωτό» μοναστήρι της Ξάνθης, το μοναδικής… Συνεχίστε να διαβάζετε Πανηγυρική Λειτουργία Αγίου Νικολάου

Αγίου Ιακώβου «Σούρπ Αγκόπ»

Αγίου Ιακώβου «Σούρπ Αγκόπ»

Με αφορμή την μεγάλη θρησκευτική γιορτή του Αγίου Ιακώβου, «Σούρπ Αγκόπ» ο οποίος θεωρείται προστάτης της πόλης σύμφωνα με την παράδοση των Αρμενίων στην Κομοτηνή, μετά την λειτουργία στην εκκλησία,… Συνεχίστε να διαβάζετε Αγίου Ιακώβου «Σούρπ Αγκόπ»

Βαρβάρα – Ασουρέ

Βαρβάρα – Ασουρέ

Η «Βαρβάρα» η χυλωμένη σούπα που γίνεται από σιτάρι, ρεβίθια, καλαμπόκι, σταφίδες, σύκα και ζάχαρη, σύμβολο της καρποφορίας, της ευμάρειας και της γλυκύτητας, παρασκευάζεται μέχρι σήμερα σε όλα σχεδόν τα… Συνεχίστε να διαβάζετε Βαρβάρα – Ασουρέ

Άνοιξη

Σαράντα «λαλαγγίτες»

Σαράντα «λαλαγγίτες»

«Σαράντα φάε, σαράντα πιές, σαράντα δώσε για τη ψυχή » είναι από τις πιο γνωστές εκφράσεις μιας εθιμικής συμβολικής πρακτικής του λατρευτικού κύκλου στον αγροτικό κόσμο. Στη μνήμη των Αγίων… Συνεχίστε να διαβάζετε Σαράντα «λαλαγγίτες»

Τα χελιδονίσματα

Τα χελιδονίσματα

Οι ανοιξιάτικοι αγερμοί από τα παιδιά, για τον ερχομό της Άνοιξης: «ήλθεν, ήλθεν η χελιδών / Καλάς ώρας άγουσα και καλούς ενιαυτούς» ήταν γνωστό από τον Αθήναιο το 200μ.χ Μέχρι… Συνεχίστε να διαβάζετε Τα χελιδονίσματα

Πάσχα

Πάσχα

Την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας, η «ἑορτὴ τῶν ἑορτῶν καὶ πανήγυρις τῶν πανηγύρεων». Το Πάσχα. Ο μεγάλος εορταστικός κύκλος ξεκίνησε από την Κυριακή του Τελώνου και… Συνεχίστε να διαβάζετε Πάσχα

Λαζαρίνες

Λαζαρίνες

Σάββατο του Λαζάρου το προαναγγελτικό μήνυμα της Ανάστασης από τις «Λαζαρίνες». Οι γυναίκες ζύμωναν ειδικά κουλούρια, λαζαράκια, στα οποία έδιναν σχήμα σπαργανωμένου ανθρώπου, όπως παριστάνεται στην χριστιανική εικονογραφία ο Λάζαρος.… Συνεχίστε να διαβάζετε Λαζαρίνες

Κερκέλια

Κερκέλια

Στο Θρυλόριο του Ν.Ροδόπης, το Σάββατο του Λαζάρου κάνουν τα «κερκέλια» (κουλούρια ποντιακά) γιατί όταν αναστήθηκε ο Λάζαρος το πρώτο που του έδωσαν να φάει ήταν το κερκέλι. Με αλεύρι,… Συνεχίστε να διαβάζετε Κερκέλια

Καλοκαίρι

Το ταψί

Το ταψί

Το δρώμενο που συσχετίζουν με τον αποκεφαλισμό του Ιωάννη. Στο χοροστάσι την ίδια μέρα μια γυναίκα φορώντας δαχτυλίδια σε όλα τα δάχτυλα γύριζε το χάλκινο ταψί πάνω σε σοφρά (μικρό… Συνεχίστε να διαβάζετε Το ταψί

Τα Καλογιάννια

Τα Καλογιάννια

Την παραμονή του Γενεσίου Αη Γιάννη στις 23 Ιουνίου από το πρωί της πραμονής του Αη Γιαννιού οι κοπέλες με τραγούδια ξεκινούσαν για τη βρύση ή την πηγή όπου μάζευαν… Συνεχίστε να διαβάζετε Τα Καλογιάννια

Αη Γιάννη Κλήδονα

Αη Γιάννη Κλήδονα

H γιορτή του Αη Γιάννη του Κλήδωνα, του Γιάγιαννου, του Αι-Γιόγιαννου, του Καλογιάννη όπως λέγεται στη Θράκη αλλά και του Κληδονάρη, του Ρηγανά, του Μελά, του Αγκαθά, του Φωταρά, του… Συνεχίστε να διαβάζετε Αη Γιάννη Κλήδονα

Κλήδονας

Κλήδονας

Σοφικό Ν.Έβρου: Το δρώμενο του Αϊ-Γιάννη του Κλήδονα στο Σοφικό Διδυμοτείχου, πραγματοποιείται από γυναίκες και σχετίζεται με τη μαντική των μελλοντικών συζύγων για τις ελεύθερες κοπέλες. Το δρώμενο αυτό με… Συνεχίστε να διαβάζετε Κλήδονας

Γιάγιαννους

Γιάγιαννους

Παραμονή και ανήμερα στον οικισμό των Μεταξάδων του Ν.Έβρου, οι γυναίκες χορεύουνε το «Γιάγιανο», είναι το όνομα του φασκόμηλου με το μπλέ λουλούδι. Οι ελπίδες του λαού για μαγικοθεραπευτικές ιδιότητες… Συνεχίστε να διαβάζετε Γιάγιαννους

Γλωσσάρι

Έθιμα

«Τα λατρευτικά έθιμα έχουν εκπληκτική μακροβιότητα. Με θαυμαστή πολυμορφία και προσαρμοστικότητα περνούν ανά τους αιώνες από θρησκεία σε θρησκεία, κρατώντας στο βάθος αναλλοίωτο τον μαγικοθρησκευτικό τους πυρήνα, πίσω από τον οποίο κρύβονται αρχέγονες δοξασίες και δεισιδαιμονίες, ανεξιχνίαστες για το νου του λαϊκού ανθρώπου, αλλά βαθιά ριζωμένες στην ψυχή και στη συνήθειά του» (Μιράντα Τερζοπούλου).

Κουρμπάνι

Κουρμπάνι. Από τα σημαντικότερα κεφάλαια της λαϊκής λατρείας στη Θράκη το «κουρμπάνι» ή γουρμπάνι ή κουλμπάνι που δηλώνει: τόσο το ζώο που θυσιάζεται ως τάμα στη μνήμη γεγονότος ή στο όνομα Αγίου, όσο και τη θυσιαστική αυτή πράξη. Οι ζωοθυσίες ταύρων ή κριαριών ή πετεινών στο όνομα Αγίων, ή Μπαμπάδων, για τους μουσουλμάνους της Θράκης, ως τάμα ιδιωτικό ή κοινοτικό, για την υγεία των ανθρώπων συνδέονται πάντα με παραδόσεις για σωτηρία από λοιμό. Ο ψυχολογικός-εθιμικός εξαναγκασμός, ότι η παράλειψη του εθίμου ήταν κακός οιωνός, ο φόβος και η ανάγκη της επιβίωσης κράτησε μέχρι σήμερα την τέλεση της εθιμικής <<αιματηρής θυσίας>> στο όνομα Αγίων ή «μπαμπάδων». Στα δημοτελή κατα κύριο λόγο κουρμπάνια, το κρέας του σφάγιου είτε το κομματιάζουν σε τόσες μερίδες, όσες είναι οι οικογένειες του χωριού και έπειτα, αφού τα διαβάσει ο παπάς, χτυπούν την καμπάνα, μαζεύονται όλοι οι χωρικοί με τα πιάτα τους και το μοιράζουν είτε τα μαγειρεύει η κάθε νοικοκυρά στο σπίτι της και τρώγουν όλοι για να προστατεύονται, με την φροντίδα του Αγίου.

Δωδεκάμερο

Χριστούγεννα -Πρωτούγεννα, πρώτη αρχή του χρόνου. “Ο ετήσιος κύκλος της ζωής του παραδοσιακού κόσμου, ξεκινά αυτό το δωδεκάμερο (23 Δεκέμβρη-6 Ιανουαρίου).
Από την ημέρα, όπου μετά την πιο μεγάλη νύχτα, αρχίζει να αυξάνει το φώς μαζί με την ελπίδα της νέας παραγωγικής ζωής (Λιάβας). Σ’ αυτή την τροπή του ήλιου και η γέννηση του ήλιου της Δικαιοσύνης, του Χριστού, μέχρι το ξεκίνημα της θείας του αποστολής μετά τη μύηση και βάφτιση του. Τελετουργίες και συμβολικές ενέργειες, με πολλές αναγωγές και καταβολές από διαφορετικές ιστορικές περιόδους συμπλέκονται και φορτίζονται σημειολογικά για να εξασφαλιστεί η ευετηρία, η καλοχρονιά, στην οποία αποσκοπούν και όλα όσα μέχρι σήμερα τελούνται το δωδεκάμερο στην ελληνική Θράκη: κάλαντα, ευχές και προσφορές, μεταμφιέσεις, εθιμικές πρακτικές και τελετουργικές τροφές.”

Τελετουργικές τροφές

Η τροφή και η διατροφή στα επίφοβα για την παραγωγή της γης γυρίσματα του χρόνου, και στις διαβατήριες τελετές (γέννηση-γάμος-θάνατος) παίρνει όλο το βάρος του συμβολισμού σε τελετουργικές προσφορές. Μέσα από τη μαγειρική γνώση και τους κανόνες, τις νόρμες και τις πολιτισμικές συνήθειες, διατροφικά προϊόντα μετασχηματίζονται σε τροφή και δια-τροφή (δηλ. κατάλληλη για βρώση αλλά και για σκέψη), που εκφράζουν τρόπους ταυτότητας και συνοχής της κοινωνίας, καταναλώνονται ατομικά και συλλογικά δημιουργώντας και συνέχοντας τον ιδιαίτερο τοπικό πολιτισμό (Ανδρομάχη Οικονόμου).

Κάλαντα

Η λέξη προέρχεται από τις Ρωμαϊκές καλένδες, τις γιορτές του πρώτου μήνα του χρόνου του Ιανουαρίου. Τα παιδιά, κρατώντας ένα κλαδί ελιάς τυλιγμένο με μαλλί προβάτου, σύμβολο ευφορίας και γονιμότητας, συνήθιζαν να τραγουδούν για την καλή χρονιά. Στα βυζαντινά χρόνια τα τραγούδια αυτά απέκτησαν θρησκευτικό περιεχόμενο. Πρώτοι οι Καππαδόκες και οι Πόντιοι ονόμασαν «κάλαντα» την 1η Ιανουαρίου και «καλαντάρι» το μήνα Ιανουάριο ενώ αρκετά αργότερα σε όλη την Ελλάδα τα ευχητικά και λατρευτικά τραγούδια ονομάστηκαν «κάλαντα». Μέχρι σήμερα τα συναντουμε σε πολλές εκδοχές και παραλλαγές ανάλογα με τον τόπο, το μουσικό και φιλολογικό τους περιεχόμενο.

Μεταμφιέσεις

Σε όλους τους αγροτικούς πληθυσμούς από τα προϊστορικά χρόνια αυτή η κρίσιμη φάση του χρόνου, συνδέεται με την πίστη, ότι εκείνες τις ημέρες μέσα από τα έγκατα της γης, έρχονται πάνω στη γη, δυνάμεις του σκότους, με διάφορες μορφές ως μία ενσάρκωση του πνεύματος της βλάστησης. Όντα μαλλιαρά με προσωπεία δαιμονικά που κυβερνούν τη σπορά και τη σοδειά και εγκαταλείπουν τη γη μετά τον αγιασμό των υδάτων.

Μεταμφιέσεις Δωδεκάμερου

“Τα δρώμενα του Δωδεκάμερου στη Θράκη συνδέονται με πανάρχαια αγροτικά δρώμενα που ζητούσαν με τρόπους ομοιοπαθητικής μαγείας να επενεργήσουν στη αναβλάστηση της γης. Ζούζουλα ή Καλικάντζαροι, Μωμόγεροι ή Μπαμπουσιαραίοι, Μπαμπαλιαροί ή Ρογκάτσια, Ρογκατσάρια, ή Πουρπούρς, Αράπηδες ή Κορτοπούλα, όλες οι πομπές αυτές των μεταμφιεσμένων που περιφέρονται στους δρόμους των οικισμών, θορυβούν και ενοχλούν όλο το Δωδεκάμερο στη Θράκη, επιβιώνουν μέχρι σήμερα μέσα από τις αναβιώσεις που επιχειρούν οι κατα τόπους πολιτιστικοί σύλλογοι με διάφορα ονόματα και παραλλαγές όπως: Το δρώμενο της «Κορτοπούλας» που επιβίωσε μέχρι τη δεκαετία του 70-80, το συναντούσαμε στο Φυλακτό της επαρχίας Σουφλίου και περιλάμβανε πέρα από «καλαντισμούς» και μεταμφιέσεις, ενώ στο Σοφικό του Διδυμοτείχου ακουγόταν ανήμερα των Χριστουγέννων από παλικάρια και νέους ηλικιακά άνδρες ως δρομικός καλαντισμός. Στο Ισάακιο Διδυμοτείχου εντοπίζεται με την ονομασία «Πουρπούρος», με αντίστοιχο περιεχόμενο σε γενικές γραμμές. Η «Κουρτουπούλα», είναι ένας άνδρας μεταμφιεσμένος σε γυναίκα, ο οποίος είναι κακοντυμένος με τη γυναικεία φορεσιά του χωριού και ο «Πουρπούρας» είναι ένας άνδρας ζωόμορφα μεταμφιεσμένος με φαλλικά και υπερφυσικά «γονιμικά σύμβολα», που είναι ο άνδρας ή ο προστάτης της «Κουρτουπούλας».

Ημέρα των Φώτων

“Τα Φώτα“ (6 Ιανουαρίου) γιορτάζονται με μια υπολανθάνουσα λατρεία προς το νερό”, τη πηγή της ζωής που γίνεται αγιασμός που εξαγνίζει τα πάντα. Είναι η μεγάλη γιορτή που αγιάζονται τα νερά και φεύγουν τα παγανά. Πολλά έθιμα γύρω από την καθαρτική δύναμη της πρωταρχής της ζωής το νερό. Με το αγιασμένο νερό ράντιζαν σπίτια, αποθήκες, ζώα και κτήματα ή έπλεναν τις εικόνες στο ποτάμι. Έκαναν τα Βρεξούδια, έβρεχαν ένα νέο ανδρόγυνο με προφανή το γονιμικό και ευετηρικό χαρακτήρα αυτής της εθιμικής πράξης και στα Μαυροθαλασσίτικα παράλια έμπαιναν στη θάλασσα με τα ρούχα «Θάλασσα κλύζει πάντα τ΄ ανθρώπων κακά», …. κακό του ανθρώπου η θάλασσα το πλένει….Ευριπίδης ΙΤ 1193 Ἰφιγένεια ἡ ἐν Ταύροις”.

Ημέρα Μπάμπω Γκιουνού

Γιορτή της Αγίας Δομνίκης (εκ του Dominus, δηλ. κυρίαρχος). Η ημέρα της «Μπάμπως» (8 Ιανουαρίου) ή «μέρα της μαμής» ή «τς΄μπάμπως» ή «Μπάμπω Γκιουνού» ή «Μπάμπι Ντεν» ή της γυναικοκρατίας. Οι γυναίκες που βρίσκονται ακόμη σε περίοδο γονιμότητας και μπορούν να αποκτήσουν παιδιά, προσφέρουν δώρα και τιμές στην πρακτική μαμή, στη γυναίκα που ήταν παρούσα στα διαβατήρια έθιμα του κύκλου της ζωής των ανθρώπων της κοινότητας. Στο πρόσωπο της Μπάμπως – μαμής, τιμάται η μάνα γη, η μήτρα κάθε ζωής.
Το δρώμενο συνυφασμένο με την γονιμότητα της γυναίκας, επιτελείται την εποχή που προοιωνίζεται η καρποφορία της γης και βρίσκεται στο τέλος του Δωδεκάμερου που ξεκινάει ο άλλος κύκλος του χρόνου, αυτός της Αποκριάς και της άνοιξης. Σήμερα το δρώμενο της «Μπάμπως» επανασημασιοδοτήθηκε, τροποποιήθηκε και μετονομάστηκε σε «γυναικοκρατία» καταδεικνύοντας τη διαχείριση της παράδοσης και την αναπαραγωγή της πολιτισμικής ταυτότητας. Για τους Μουσουλμάνους της Θράκης η γιορτή id al – Fitr, στο “τέλος της νηστείας”, οι μέρες της γιορτής είναι μέρες απόδοσης σεβασμού στη μήτρα της φαμίλιας, τη μάνα της οικογένειας.

Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς Θράκης by Εθνολογικό Μουσείο Θράκης is licensed under CC BY-NC-SA 4.0