Ο εορτολογικός κύκλος των Μπεκτασί-Αλεβί της Δ.Θράκης

Αλεβί – Μπεκτασί της Δυτικής Θράκης. Ιεροί τόποι και τελετουργίες στον εορτολογικό κύκλο.

Μυλωνέλης Ιωάννης Υπ. Δρ. Α.Π.Θ.

Αλεβί – Μπεκτασί της Δυτικής Θράκης. H μακρά συμβίωση ετερόκλητων θρησκευτικών κοινοτήτων στη Δυτική Θράκη

Η κατάρρευση και το τέλος των αυτοκρατοριών όπως αυτή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας δημιούργησε νέα έθνη – κράτη. Όπως και στα υπόλοιπα Βαλκάνια, έτσι και στην Ελλάδα, και συγκεκριμένα στην περιοχή της Δυτικής Θράκης, το νέο έθνος – κράτος ωσμώθηκε από τις επιρροές, τις τάσεις και τις πρακτικές των προγενέστερων θρησκευτικών κοινοτήτων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, τα Μιλλέτ (millet). Το αποτέλεσμα αυτού του ιστορικού μετασχηματισμού είναι η συμβίωση, τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο (μέχρι και σήμερα), αρκετών θρησκευτικών κοινοτήτων όπως αυτές των Ορθοδόξων Χριστιανών, των Μουσουλμάνων Σουννιτών, των Αρμενίων Χριστιανών, των Καθολικών Χριστιανών, των Μπεκτασί – Αλεβιτών και άλλων μικρότερων σουφικών κοινοτήτων. Τέλος, δεν πρέπει να λησμονούμε και την προγενέστερη ύπαρξη Εβραϊκών κοινοτήτων στην περιοχή της Δυτικής Θράκης, των οποίων οι πληθυσμοί εξοντώθηκαν με βίαιο και βάναυσο τρόπο από τις δυνάμεις του Άξονα κατά την περίοδο του Β΄Π.Π..

Οι όροι Μπεκτασισμός και Αλεβιτισμός

Οι όροι Μπεκτασί και Μπεκτασισμός (Bektashi και Bektashism αντίστοιχα) χρησιμοποιούνται αρκετά συχνά στις μέρες μας με τρόπο συμπεριληπτικό, και με σκοπό να υποδηλώσουν τις παραδόσεις εκείνες που αφορούν στα ρεύματα εντός του Ισλάμ. Πιο συγκεκριμένα, αυτές του Σουφισμού (taṣawwuf) που σχετίζονται με την προσωπικότητα και τις διδασκαλίες του Χατζή Μπεκτάς Βελή (Haji Bektash Veli). Η συνολική παράδοση των κοινοτήτων των Μπεκτασί δέχεται πως ιδρυτής της ήταν ο μεγαλύτερος «Wali» φίλος του Θεού στην ιστορία της, ο Χατζή Μπεκτάς Βελή. O Χατζή Μπεκτάς ήταν περσικής καταγωγής, και γεννήθηκε στην πόλη Νισαπούρ της περιοχής του Χορασάν, όπου μυήθηκε στον κόσμο και στις διδασκαλίες του ισλαμικού μυστικισμού από τον Μπαμπά Ισχάκ και συνδέθηκε με το μεγάλο κίνημα Γεσεβήδων και των Τουρκομάνων μπαμπάδων.

O Χατζή Μπεκτάς, πιθανόν, γεννήθηκε κατά το έτος 1209 μ. Χ. και απεβίωσε  πριν το έτος 1295 μ. Χ.. Από ένα χειρόγραφο, το οποίο βρίσκεται στην Άγκυρα της Τουρκίας, εξάγεται ως συμπέρασμα πως το έτος γέννησης τοποθετείται κατά το 1209 μ. Χ., και το έτος το οποίο ο Χατζή Μπεκτάς Βελή απεβίωσε τοποθετείται κατά το 1271 μ. Χ. O Χατζή Μπεκτάς Βελή θεωρείται ο πνευματικός ιδρυτής της πολυπληθέστερης και λαοφιλέστερης σουφικής tariqa (δρόμος, διδασκαλία) δερβίσηδων. Αυτή η tariqa Baktāshiyya, η οποία καθιερώθηκε ως η επίσημη tariqa του στρατιωτικού σώματος των γενίτσαρων, εξαπλώθηκε ευρύτατα στην περιοχή των Βαλκανίων χτίζοντας πολλούς tekkes (τεκέδες), κτηριακά συγκροτήματα τα οποία αποτελούνται συνήθως από τον τόπο σύναξης και προσευχής, μαυσωλείο – τουρμπέ (türbe), νεκροταφεία, τράπεζα, μαγειρείο και στάβλους. Σήμερα, το παγκόσμιο κέντρο της κοινότητας των Μπεκτασί βρίσκεται στην Αλβανία, έπειτα από την εκδίωξη τους το 1925 από την Τουρκία και μετά την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας κατά το 1923.

Οι Αλεβίτες και ο Αλεβιτισμός (Alevis και Alevism αντίστοιχα) αποτελούν θρησκευτικές κοινότητες, οι οποίες συνδέονται και αποτελούν μέρος του μυστικού Ισλάμ ή του γνωστού με τον όρο Σουφισμός και συνδέονται επίσης με την προσωπικότητα του Χατζή Μπεκτάς Βελή. Τα ρεύματα του Αλεβιτισμού, εντοπίζονται σήμερα στην Τουρκία, στο Ιράν (στα σύνορα με την Τουρκία) αλλά και σε κάποιες χώρες της Μέσης Ανατολής, όπως στη Συρία. Οι Αλεβίτες έχουν μια πλούσια παράδοση που περιλαμβάνει μουσική, ποίηση και έντονη κοινοτική διάσταση. Η κουλτούρα τους έχει επηρεάσει διάφορους τομείς, όπως την τέχνη και την πολιτική. Οι κοινότητες των Αλεβιτών και των Μπεκτασί έχουν στο κέντρο της θεολογικής και λατρευτικής τους έκφρασης, τον γαμπρό και ξάδερφο του Προφήτη Μοχάμεντ (Muhammad) και τον τέταρτο ορθά καθοδηγούμενο  χαλίφη στην ισλαμική ιστορία Αλή (Ali ibn Abi Talib), τηρώντας παράλληλα τις δικές τους ξεχωριστές παραδόσεις και τελετουργίες, οι οποίες διαφέρουν διαφέρουν από αυτές των Σουννιτών Μουσουλμάνων.

Ιεροί χώροι/τόποι της κοινότητας και Εορτολογικός κύκλος της κοινότητας των Αλεβί – Μπεκτασί της Δυτικής Θράκης

Η έλευση, η διάδοση καθώς και η μακραίωνη παρουσία του Ισλάμ και της οθωμανικής αυτοκρατορίας στον Ελλαδικό χώρο άφησε τα ίχνη της στο παρόν, με μια ζωντανή μουσουλμανική κοινότητα, η οποία ζει στην περιοχή της Δυτικής Θράκης. Τα ρεύματα του Σουφισμού άφησαν πίσω τους στην περιοχή της Δυτικής Θράκης κοινότητες και ιερούς χώρους, όπως τεκέδες, τουρμπέδες και τζέμεβί (tekke, türbe, cemevi), τα οποία διατηρούνται έως και σήμερα, καταδεικνύοντας πως το Ισλάμ των Βαλκανίων διακρίνεται τόσο για τα ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά του όσο και για την ποικιλία των μορφών και των εκφράσεών του. Σήμερα, στην περιοχή της Δυτικής Θράκης ένα τμήμα πιστών του Σουφισμού επιλέγει να αυτοπροσδιορίζεται ως Αλεβί – Μπεκτασί και διαβιεί στην περιοχή του Βορειοδυτικού Έβρου και συγκεκριμένα στους οικισμούς γύρω από τον τεκέ του Σεγίτ Αλή Σουλτάν (Seyyid Ali Sultan Dergâhı-Tekkesi).

Από την έως τώρα επιτόπια έρευνα στην περιοχή της Δυτικής Θράκης, συνολικά καταγράφηκαν 121 ιεροί τόποι, οι οποίοι σχετίζονται με τον σουφισμό γενικότερα, δηλαδή είναι τεκέδες, τουρμπέδες και τζέμεβί. Από τους παραπάνω ιερούς τόπους άλλοι είναι ενεργοί, άλλοι μη ενεργοί, κάποιοι έχουν μετατραπεί σε ναούς και τεμένη, ενώ για ορισμένους τόπους υπάρχουν μόνο αναφορές από ντόπιους. Στην περιοχή της Δυτικής Θράκης η ύπαρξη των ταφικών μνημείων (türbe) αποτελεί πολύ σημαντικό στοιχείο για τη λειτουργία και τη δομή μιας σουφικής κοινότητας, καθώς γίνεται σημείο προσκυνήματος, προσφοράς αφιερωμάτων και κυρίως τέλεσης τελετουργικών θυσιών ζώων (Κουρμπάνι) από τους πιστούς της γύρω περιοχής ή ακόμα και από πιο μακρινές περιοχές. Τα Κουρμπάνια ξεκινούν το μήνα Μάρτιο και ολοκληρώνονται στα μέσα Νοεμβρίου.

Κουρμπάνι 

Ο όρος “Κουρμπάνι” (από το αραβικό: قربان) αναφέρεται σε ένα σημαντικό ισλαμικό έθιμο, κατά το οποίο οι πιστοί (Muslim) πραγματοποιούν τελετουργικές θυσίες ζώων. Το Κουρμπάνι είναι μια πράξη ευλάβειας και αφοσίωσης προς το Θεό, συμβολίζει την προθυμία για θυσία προς Αυτόν και αποτελεί Αβραμική παράδοση. Ειδικότερα, σύμφωνα με τη μουσουλμανική παράδοση, η θυσία αυτή θα πρέπει να μοιράζεται μεταξύ της οικογένειας, των φίλων και των φτωχών. Ενισχύοντας έτσι την κοινοτική αλληλεγγύη και την αλληλοβοήθεια. Αυτή η τελετουργική πράξη πραγματοποιείται ανάλογα με τις διατάξεις του Ισλάμ, με τον καθένα να θυσιάζει ένα συγκεκριμένο είδος ζώου, συνήθως αρνί, ανάλογα με την οικονομική του δυνατότητα. Το κρέας και το μαγειρεμένο φαγητό που προκύπτει από αυτές τις τελετουργικές θυσίες, μοιράζεται στους φτωχούς και σε όσους βρίσκονται σε ανάγκη, προωθώντας την έννοια της κοινοτικής συμπαράστασης. Οι πιο σπουδαίες γιορτές των μουσουλμάνων Σουννιτών είναι της λήξης την νηστείας του Ραμαζανιού ή αλλιώς Σεκέρ Μπαϊράμ (Eid al-Fitr) και του Κουρμπάν Μπαϊράμ (Eid al-Adha). Κουρμπάνια στην περιοχή της Δυτικής Θράκης πραγματοποιούν και οι κοινότητες των Σουννιτών μουσουλμάνων και οι Αλεβί – Μπεκτασί, σε διαφορετικές ημερομηνίες και γιορτές η κάθε μία εντός του ετήσιου εορτολογικού κύκλου.

Ο ετήσιος εορτολογικός κύκλος και τα τελετουργικά δρώμενα της κοινότητας των Αλεβί – Μπεκτασί της Δυτικής Θράκης ξεκινούν κατά την αρχή της άνοιξης και ολοκληρώνονται στην αρχή του χειμώνα κάθε έτους. Ειδικότερα, η κοινότητα των Αλεβί – Μπεκτασί, η οποία εντοπίζεται στην περιοχή του Βορειοδυτικού Έβρου, και συγκεκριμένα στους οικισμούς Ρούσσα, Γονικό, Μεγάλο Δέρειο, Ουράνια, Κισσός, Μικράκιο, Άνω και Κάτω Καμπή, Κόρυμβος, Μεσημέρι και Χλόη, με θρησκευτικό, τελετουργικό και διοικητικό κέντρο τον τεκέ της Ρούσσας του Σεγίτ Αλή Σουλτάν (Seyyid Ali Sultan Dergâhı-Tekkesi) ξεκινά τον ετήσιο κύκλο της το μήνα Μάρτιο, ο οποίος ολοκληρώνεται κατά τους μήνες Νοέμβριο και Δεκέμβριο. Ο κύκλος αυτός ξεκινά για τους Αλεβί – Μπεκτασί της Δυτικής Θράκης με το κουρμπάνι του Mart, αλλά και για κάποιες άλλες κοινότητες του σουφικού Ισλάμ των Βαλκανίων, καθώς και στις 21 Μαρτίου κάθε έτους, ημερομηνία η οποία σηματοδοτεί τον ερχομό της άνοιξης, την έλευση του νέου έτους και τη γέννηση του Αλή. Η πρωτοχρονιά, η οποία ονομάζεται Νεβρούζ ή Σουλτάν Νεβρούζ (από το περσικό: نوروز), ξεκινά από τη δύση του ηλίου στις 20 Μαρτίου και ολοκληρώνεται το απόγευμα της 21ης του Μάρτη.

Ο ετήσιος εορτολογικός κύκλος και τα δρώμενα του έτους της κοινότητας των Αλεβί – Μπεκτασί της Δυτικής Θράκης ολοκληρώνονται στις αρχές του μήνα Νοεμβρίου με την τέλεση του Κουρμπανιού του Μουρσέλ Μπαλί Μπαμπά στην τοποθεσία Μουρσάλα του Έβρου, μιας περιοχής Δυτικά και πλησίον του τεκέ της Ρούσσας. Το Κουρμπάνι του Μουρσέλ Μπαμπά, ο οποίος σύμφωνα με τις προφορικές παραδόσεις και πεποιθήσεις των ντόπιων ήταν ένας από του υιούς ή ανηψιος Σεγίτ Αλή Σουλτάν ή αλλιώς Κιζίλ Ντελή, στις μέρες μας πραγματοποιείται συνήθως το πρώτο Σαββατοκύριακό του Νοεμβρίου και σηματοδοτεί την έλευση του χειμώνα και το τέλος της παραγωγής.

Έπειτα από το Κουρμπάνι του Μουρσέλ Μπαμπα, ακολουθούν συνήθως άλλα τέσσερα κουρμπάνια με το τελευταίο, αυτό της “Ενότητας” (Birlik) το οποίο πραγματοποιείται στον τεκέ του Σεγίτ Αλή Σουλτάν. Από το Κουρμπάνι της “Ενότητας” (Birlik) έως την έλευση του νέου έτους τον Μάρτιο, το διάστημα που μεσολαβεί συμβολίζει την καρδιά του χειμώνα και μια περίοδο που δεν πραγματοποιούνται δημόσια κουρμπάνια στους τουρμπέδες. Κατά την περίοδο αυτή, η κοινότητα των Αλεβί – Μπεκτασί δέχεται στους κόλπους της τα νέα μέλη, τα οποία επιθυμούν να ακολουθήσουν το “Δρόμο” (tarikat) της κοινότητας, πραγματοποιώντας την τελετή όρκου (İkrar) και “σφάζοντας Κουρμπάνι” όπως χαρακτηριστικά αποκαλούν οι ίδιοι. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα οι πιστοί και τα μέλη της κοινότητας των Αλεβί – Μπεκτασί της Δυτικής Θράκης μπορούν να πραγματοποιήσουν προσωπικά κουρμπάνια, τα οποία αφορούν συνήθως τον κύκλο της ζωής και συγκεκριμένα το στάδιο της γέννησης. Ένας πιστός μπορεί να “κόψει ένα Κουρμπάνι” με αφιερωματικό χαρακτήρα επειδή απέκτησαν στην οικογένεια ένα νέο μέλος, ένα νέο παιδί. Επίσης, την περίοδο αυτή, ανά 15 μέρες και πάντα μέρα Πέμπτη βράδυ, πραγματοποιούνται τα Τζεμ (Cem) στα σπίτια προσευχής τα τζέμεβί (CemEvi), στα οποία συγκεντρώνονται και προσεύχονται άνδρες και γυναίκες μαζί.

Κατά το τελετουργικό έτος, από το Σουλτάν Νεβρούζ και τα Κουρμπάνια του Μαρτίου (Mart kurbanı), πραγματοποιούνται στα κατά τόπους CemEvi έως το Κουρμπάνι της ενότητας τελετουργικές θυσίες στους τουρμπέδες της γύρω περιοχής. Ιδιαίτερη σημαντική στιγμή, εντός του εορτολογικού έτους για την κοινότητα των Αλεβί – Μπεκτασί της Δυτικής Θράκης, είναι η κινητή -ανά δέκα μέρες κάθε χρόνο- ημέρα της Ασούρα (αραβικά: عَاشُورَاء‎‎). Η Ασούρα είναι η δέκατη ημέρα του πρώτου σεληνιακού μήνα του μουσουλμανικού ημερολογίου, του μήνα Μουχαράμ, και αποτελεί ημέρα πένθους και μνήμης για το θάνατο του Χουσεΐν στη μάχη της Καρμπάλα. Σημαντικά Κουρμπάνια είναι στις 6 Μαΐου, Σημαντικά Κουρμπάνια είναι στις 6 Μαΐου όπου η κοινότητα γιορτάζει το Χίντρελλεζ (Hidrellez) ημέρα που σύμφωνα με την παράδοση ο δίκαιος υπηρέτης του Θεού Χιζίρ (Hızır) συνάντησε τον Ηλιάς (İlyas). Επίσης, ιδιαίτερα σημαντικό είναι το Κουρμπάνι το οποίο γίνεται προς τιμήν του διοργανωτή του θρησκευτικού πανηγυριού “Χίλια”, το οποίο πραγματοποιείται συνήθως το πρώτο Σαββατοκύριακο κάθε Αυγούστου.

Σημαντικά Κουρμπάνια που διοργανώνει η κοινότητα κατά το εορτολογικό έτος, πιο συγκεκριμένα την περίοδο του θέρους, είναι:

• Κουρμπάνι του “Γκαρίπ Μπαμπά” ή “Garip Baba Türbesi kurbanı”
• Κουρμπάνι του “Γκαζιλέρ Μπαμπά” ή “Gaziler Baba Türbes kurbanıi”
• 27 Κουρμπάνια ή “Gaziler Baba Türbesi kurbanı”
• Η θυσία των Σαράντα ή “Kirk Kurbanı”
• Κουρμπάνι του “Κανμπέρ Μπαμπά” ή “Kanber Baba Türbesi kurbanı”
• Κουρμπάνι του “Αλή Μπαμπά” ή “Ali Baba Türbesi kurbanı”
• Κουρμπάνι του Σουλτάνου ή “Sultan kurbanı”
• Κουρμπάνι του “Ντολού Μπαμπά” ή “Dolu Baba kurbanı”
• Κουρμπάνι του “Γκανί Μπαμπά” ή “Gani Baba” kurbanı”
• Κουρμπάνι του “Μουρσέλ Μπαλί Μπαμπά” ή “Moursel Bali Baba kurbanı”
• Κουρμπάνι του “Μουσταφά Μπαμπά” ή “Mustafa Baba  Türbesi kurbanı”
• Κουρμπάνι του “Ρουσσέν Μπαμπά” ή “Ruhşen (Ruşen) Baba – Dede Türbesi kurbanı”
• Κουρμπάνι του “Αλή Μπαμπά” ή “Ali Baba Türbesi kurbanı”
• Κουρμπάνι  του “Ταστσί Μπαμπά” ή “Taşçı Baba Türbesi” kurbanı
• Κουρμπάνι της Θυσίας των Δώδεκα ή “12′ ler» kurbanı”

Διαδραστικός χάρτης καταγραφής